Zgodnie z definicją biegunka to stan, w którym dochodzi do rozluźnienia konsystencji stolca dziecka lub zwiększenia częstości wypróżnień w stosunku do normy. Ostra biegunka trwa 7-14 dni, a w przypadku trwania objawów powyżej 2 tygodni mówi się o biegunce przewlekłej. Biegunka rozpoznawana jest na podstawie objawów zgłaszanych przez rodzica. Co warto wiedzieć i jak postępować w przypadku przykrych dolegliwości u najmłodszych?
Co znajdziesz w tym artykule:
Biegunka u dzieci – skąd się bierze i jak ją rozpoznać?
W przypadku ostrej biegunki zwykle nie jest konieczne przeprowadzanie jakichkolwiek badań diagnostycznych. Jej najczęstszą przyczyną w okresie niemowlęcym i przedszkolnym jest ostry nieżyt żołądkowo-jelitowy spowodowany zakażeniem. Biegunkę głównie wywołują infekcje wirusowe. Najczęściej dotyczy to zakażenia rotawirusami, norowirusami czy astrowirusami. Spośród zakażeń bakteryjnych w Polsce najczęściej przyczyną ostrej biegunki są bakterie Salmonella oraz Campylobacter. Infekcja przewodu pokarmowego jest równie częstą przyczyną biegunki przewlekłej. Jeżeli jednak biegunka u dziecka trwa dłużej niż 14 dni, warto skonsultować się z lekarzem, który podejmie decyzję o dalszych badaniach diagnostycznych.
Biegunka u niemowląt – możliwe przyczyny
Przyczyn wystąpienia biegunki może być wiele. Można wyróżnić m.in. infekcyjną biegunkę podróżnych spowodowaną gorszymi standardami higieny w rejonie podróży. Zwykle do zakażenia dochodzi wtedy drogą pokarmową poprzez spożywaną wodę, owoce czy warzywa. Przyczyna powstania infekcji zależna jest od rejonu świata, którego dotyczy podróż. Ta forma choroby najczęściej związana jest z zakażeniem bakteryjnym E. coli, Campylobacter, Shigella lub Salmonella. Największe ryzyko nabycia biegunki podróżnych istnieje w Afryce, Ameryce Południowej i Azji. Jeżeli to możliwe, warto unikać podróży z dzieckiem do tych rejonów wysokiego ryzyka . Szczególnie dotyczy to dzieci w wieku niemowlęcym (do 1. roku życia).
Biegunka często towarzyszy również infekcjom związanych z innymi układami, np. zakażeniu układu moczowego, zapaleniu płuc czy zapaleniu ucha środkowego. Właśnie dlatego w okresie niemowlęcym i przedszkolnym, kiedy dziecko nie komunikuje jeszcze tak dobrze objawów, w przypadku pojawienia się biegunki warto udać się na konsultację lekarską.
To ważne! Biegunka może być także objawem poważnych chorób, wymagających pilnej interwencji lekarskiej, np. zapalenia wyrostka robaczkowego, wgłobienia czy niedrożności przewodu pokarmowego. Alarmujący w tych sytuacjach jest towarzyszący biegunce silny, zaburzający aktywność i sen ból brzucha.
Przyczyną biegunki może być antybiotykoterapia. Warto pamiętać o suplementacji probiotyków w czasie leczenia antybiotykami, ponieważ takie działanie zmniejsza ryzyko rozwoju biegunki poantybiotykowej. Antybiotyk może być przyczyną nadwrażliwości na leki i w tym mechanizmie spowodować biegunkę. W wyniku zaburzeń mikroflory bakteryjnej jelit może dochodzić do rozrostu bakterii chorobotwórczych.
Do przyczyn wystąpienia biegunki zalicza się także alergię pokarmową. Tegu typu biegunkę można podejrzewać, jeżeli w ostatnim czasie zostały wprowadzone zmiany w diecie dziecka. W okresie niemowlęcym najczęściej uczulającymi pokarmami są: mleko, jajo, soja, orzechy ziemne i pszenica. W przypadku alergii pokarmowej charakterystyczna jest powtarzalność objawów po ponownej ekspozycji na dany pokarm.
Warto pamiętać, że takie pokarmy jak jabłka, śliwki, gruszki, a także soki owocowe mogą rozluźniać stolec u osób zdrowych.
Biegunka może być także pierwszym objawem celiakii. Zwykle objawy rozwijają się krótko po wprowadzeniu do diety produktów zawierających gluten, np. pszenicy.
Również nietolerancja laktozy, która w okresie pierwszych trzech miesięcy życia jest fizjologiczna i związana z niedoborem laktazy (enzymu trawiącego laktozę), objawia się biegunką, bólami brzucha, nadmiernym oddawaniem gazów. Laktoza jest cukrem występującym w mleku. Dolegliwości występują w takiej sytuacji po zjedzeniu produktów mlecznych. Czasem na skutek przebytej biegunki infekcyjnej dochodzi do przejściowej hipolaktazji, czyli niedoboru laktazy, co może wpływać na przedłużanie się biegunki po przebytej infekcji. W tej sytuacji objawy ustępują samoistnie w ciągu 4-6 tygodni.
Wśród różnych biegunek można wyróżnić także biegunkę pędraków. Jest biegunką przewlekłą, związaną z nadmiarem węglowodanów w diecie, zwłaszcza sorbitolu (pochodzącego z soków owocowych) i niedoborem tłuszczów. Stolce mogą w tej sytuacji zawierać niestrawione resztki pokarmowe. Jednocześnie dziecko rozwija się i rośnie zgodnie z normami dla danego wieku. W takiej sytuacji ograniczenie cukrów w diecie dziecka i wprowadzenie do diety tłuszczów oraz błonnika powoduje ograniczenie dolegliwości.
Warto wiedzieć, że doustna szczepionka przeciwko rotawirusom również może spowodować rozluźnienie oraz zwiększenie częstości stolców w okresie bezpośrednio po szczepieniu. Zwykle objawy ustępują samoistnie w ciągu 1-2 dni.
Biegunka u dziecka – potencjalne zagrożenia
Biegunka u niemowląt do 3. miesiąca życia, zwłaszcza jeśli towarzyszy jej gorączka, wymaga konsultacji lekarskiej. W ten sposób może objawiać się uogólnione zakażenie bakteryjne, czyli sepsa. Biegunka, zwłaszcza u najmłodszych dzieci, wiąże się z ryzykiem odwodnienia. Często towarzyszą jej wymioty, co prowadzi do dodatkowych strat płynów. Jeżeli dziecko oprócz tego gorączkuje, straty płynów są jeszcze większe. W okresie występowania tych objawów należy zwrócić uwagę na objawy odwodnienia, tj. zapadnięte ciemię, nadmierną płaczliwość lub senność, suchość śluzówek jamy ustnej, m.in. język z nalotem, gęsta, klejąca się ślina, brak łez podczas płaczu, zmniejszoną ilość oddawanego moczu, spadek masy ciała czy wzmożone pragnienie1. Na początku wystąpienia objawów warto zważyć dziecko, aby mieć możliwość porównania wartości masy ciała podczas dalszego przebiegu choroby. Im mniejsze dziecko, tym szybciej dochodzi u niego do odwodnienia.
To ważne! Przebieg biegunki infekcyjnej może być ciężki szczególnie u dzieci w trakcie leczenia nowotworu, z niedoborami odporności, poniżej 6. miesiąca życia i u dzieci z przewlekłymi chorobami przewodu pokarmowego. W tych sytuacjach szybki kontakt z lekarzem jest szczególnie istotny.
Ponieważ biegunka i wymioty mogą występować również w przebiegu meningokokowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, w przypadku zaburzeń zachowania, nadmiernej senności lub drażliwości czy wystąpienia wysypki skórnej konieczna jest pilna konsultacja lekarska. Na skutek biegunki infekcyjnej, w przebiegu której dochodzi do stanu zapalnego w jelitach, może czasem dochodzić do wgłobienia. Wgłobienie polega na wejściu fragmentu jelita do środka przylegającego fragmentu jelita. Choroba objawia się wymiotami oraz skurczowymi, napadowymi i silnymi bólami brzucha. Stan ten wymaga pilnej konsultacji lekarskiej oraz szybkiego wdrożenia leczenia. Rozpoznanie wgłobienia można postawić na podstawie badania ultrasonograficznego.
Co na biegunkę?
Leczenie zalecane przez lekarza zależy od czasu trwania objawów, wieku dziecka, nasilenia, objawów, a także obecności chorób towarzyszących. O jakie elementy należy zadbać w przebiegu biegunki u dziecka?
- Nawodnienie
Podstawą leczenia biegunki jest zadbanie o prawidłowe nawodnienie dziecka. W okresie pierwszych 4-6 godzin biegunki zwykle konieczne jest podanie około 75 ml płynów na kilogram masy ciała dziecka, aby uzupełnić straty. Najlepszą metodą nawadniania jest podawanie doustnych płynów nawadniających (DPN). DPN są to preparaty o ściśle określonym składzie, stężeniu jonów i glukozy. Skonstruowane są tak, aby odpowiednio i bezpiecznie zbilansować straty związane z biegunką lub wymiotami. W aptece dostępne są w formie granulatu, proszku do rozpuszczenia w wodzie zgodnie z instrukcją producenta lub gotowych roztworów o różnorodnych smakach. Dominujący słodko-słony smak nie zawsze jest akceptowany przez maluchy. Lepiej tolerowane są zwykle DPN o smakach owocowych. Dziecko, u którego rozwinęło się już odwodnienie, zwykle chętnie pije doustne płyny nawadniające. Jeżeli jednak chorujący maluch nie chce przyjmować doustnych płynów nawadniających, należy podawać mu inne płyny, np. herbatę czy jogurt. Płyny warto podawać schłodzone, małymi porcjami (po 5-10ml).
Spożywanie surowych mięs i picie niepasteryzowanego mleka niesie ze sobą ryzyko infekcji jelitowej.
- Karmienie
Korzystne jest szybkie włączenie karmienia doustnego. Już po około 4 godzinach od wdrożenia nawadniania doustnego warto dziecku podać posiłek2. Badania dotyczące stosowania specjalnych diet w czasie biegunki nie wykazują istotnego wpływu tych diet na czas trwania lub nasilenie objawów. Podczas choroby należy kontynuować karmienie dziecka pokarmami, które były stosowane przed wystąpieniem objawów. Jeżeli dziecko karmione jest piersią lub mlekiem modyfikowanym, zaleca się kontynuację dotychczasowego sposobu karmienia w czasie biegunki.
- Leki przeciwgorączkowe
Gorączka istotnie zwiększa zapotrzebowanie na płyny. W związku z tym jeśli towarzyszy ona biegunce, warto doustnie podawać leki obniżające temperaturę, np. paracetamol.
- Probiotyki
Stosowanie niektórych szczepów bakterii probiotycznych, tj. Lactobacillus rhamnosus GG(LGG) czy Saccharomyces boulardii, wpływa na skrócenie czasu trwania biegunki3. Nie ma danych dotyczących jednoczesnego stosowania probiotyków i smektynu.
- Antybiotyki
W większości przypadków nie jest korzystne włączanie antybiotyków w terapii biegunki infekcyjnej. Bezzasadna antybiotykoterapia sprzyja wytworzeniu oporności na antybiotyki, stwarza ryzyko rozwoju biegunki poantybiotykowej i wydłuża czas nosicielstwa w przypadku zakażenia Salmonellą. Najczęściej w ostrej biegunce antybiotykoterapia nie ma wpływu na przebieg choroby.
Jak zapobiegać biegunce u niemowlęcia?
Patogeny powodujące biegunkę infekcyjną przenoszone są drogą fekalno-oralną, czyli są to choroby tzw. brudnych rąk. Bardzo istotna w tym przypadku jest higiena rąk (ich mycie i dezynfekcja), smoczka a także zabawek, które dziecko bierze do buzi. Kontakty niemowląt z dziećmi w wieku przedszkolnym niestety zwiększają ryzyko infekcji jelitowych u niemowląt. W okresie, gdy dziecko bierze zabawki czy inne przedmioty do ust, zabawa w publicznej sali zabaw stwarza ryzyko zakażenia wirusem jelitowym. W profilaktyce biegunki podróżnych ważne jest też używanie do picia (a także do wytwarzania kostek lodu), mycia zębów, mycia warzyw i owoców wody przegotowanej. Ponadto lepiej zrezygnować z posiłków sprzedawanych w przypadkowych miejscach (uliczne stragany czy budki z jedzeniem). Warto przy tym pamiętać, że karmienie piersią zmniejsza ryzyko infekcji jelitowych u niemowląt.
W krajach, w których wprowadzono obowiązkowe szczepienia ochronne przeciwko rotawirusom, istotnie zmniejszyła się ilość hospitalizacji z powodu ostrej biegunki4. Także w Polsce doustne szczepienie przeciwko rotawirusom weszło do Programu Szczepień Ochronnych. Szczepienie nie chroni przed nabyciem zakażenia, ale powoduje, że przebieg takiej infekcji jest łagodniejszy. Szczepienie to zarejestrowane jest w pierwszym półroczu życia, ponieważ właśnie do 6. miesiąca życia przebieg zakażenia rotawirusem jest najcięższy. Przed wyjazdem w rejony podwyższonego ryzyka warto zaszczepić dziecko przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu A, cholerze lub przeciwko durowi brzusznemu.
Objawy alarmujące w ostrej biegunce to: • uporczywy ból brzucha, • obecność krwi w stolcu, • zaburzenia świadomości (senność, apatia, pobudzenie), • wysypka skórna, • zmniejszenie częstości oddawania moczu, • wymioty po każdej próbie pojenia, • podróż do krajów o wysokim ryzyku biegunki podróżnych, • wysoka temperatura.
1 Nelson textbook of pediatrics (Edition 21.).
2Guarino A, Ashkenazi S, Gendrel D, Lo Vecchio A, Shamir R, Szajewska H; European Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition; European Society for Pediatric Infectious Diseases. European Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition/European Society for Pediatric Infectious Diseases evidence-based guidelines for the management of acute gastroenteritis in children in Europe: update 2014. J Pediatr Gastroenterol Nutr. 2014 Jul;59(1):132-52.
3 Guarino A, Ashkenazi S, Gendrel D, Lo Vecchio A, Shamir R, Szajewska H; European Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition; European Society for Pediatric Infectious Diseases. European Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition/European Society for Pediatric Infectious Diseases evidence-based guidelines for the management of acute gastroenteritis in children in Europe: update 2014. J Pediatr Gastroenterol Nutr. 2014 Jul;59(1):132-52.
4 Tamże.