Wszystko, co o urlopie macierzyńskim powinna wiedzieć przyszła mama

Pracująca i ubezpieczona kobieta może liczyć na wsparcie ustawodawcy w okresie ciąży i w pierwszych miesiącach macierzyństwa. Przez czas wstrzymania się z prowadzeniem działalności zawodowej przyszłej i świeżo upieczonej matce należy się świadczenie wypłacane z ZUS – zasiłek macierzyński. W najlepszej sytuacji są kobiety zatrudnione w oparciu o umowę o pracę. Obejmuje ich gwarancja zatrudnienia i długotrwały urlop – nie tylko macierzyński, ale również rodzicielski, wychowawczy czy okolicznościowy.

Nie każda kobieta pracująca ma szansę na urlop i zasiłek macierzyński

Na początek warto rozróżnić kwestię urlopów związanych z macierzyństwem i zasiłków wypłacanych z ZUS. Prawo do zwolnienia od obowiązku wykonywania pracy z gwarancją powrotu przysługuje wyłącznie kobietom zatrudnionym na podstawie przepisów prawa pracy. Wyjątkiem jest sytuacja, w której matka wykonująca zawód w ramach umowy zlecenia czy umowy o dzieło wynegocjuje korzystne dla siebie zapisy kontraktowe. Nie ma przeszkód, aby w umowie cywilnoprawnej znalazły się gwarancje przeniesione z kodeksu pracy. Nie zmienia to faktu, że pracowników chroni powszechnie obowiązująca ustawa, a zleceniobiorców – jedynie postanowienia umowne zależne od woli stron.

Zasiłek macierzyński przysługuje z kolei każdej kobiecie, która posiada tytuł do jednego z ubezpieczeń społecznych – ubezpieczenia chorobowego. Powstaje on zawsze wraz z zawarciem umowy o pracę. Również osoba wykonująca zarejestrowaną działalność gospodarczą jest nim objęta. Inaczej jest w przypadku zatrudnionych na umowę zlecenie (bez działalności gospodarczej). Dla nich ubezpieczenie chorobowe jest dobrowolne. Przyszła matka musi więc pamiętać o wysłaniu zgłoszenia do ZUS. W najgorszej sytuacji są kobiety wykonujące zawód na podstawie umowy o dzieło (bez działalności gospodarczej). Ich ubezpieczenie społeczne nie obejmuje, dlatego nie mają szansy na zasiłek.  

Podsumowanie:

• urlop macierzyński, rodzicielski, wychowawczy czy okolicznościowy przysługuje zawsze kobiecie zatrudnionej na umowę o pracę,
• kobieta zatrudniona na umowę zlecenie i umowę o dzieło (również w ramach działalności gospodarczej) może liczyć na urlopy związane z rodzicielstwem jeśli prawo do nich wynegocjuje ze swoim szefem,
• kobieta posiadająca tytuł do ubezpieczenia chorobowego w ZUS otrzyma zasiłek macierzyński – chodzi o osoby zatrudnione na umowę o pracę, umowę zlecenie (ubezpieczenie jest dobrowolne) i wykonujące własną działalność gospodarczą.

Kobieta może nie pracować przez ponad 4 lata

Kobieta zatrudniona w ramach umowy o pracę może zrobić sobie przerwę w zatrudnieniu nawet w okresie od początku ciąży aż – w skrajnych przypadkach – do ukończenia przez dziecko 4. roku życia. Przez większość tego czasu zachowuje ona 80% albo nawet 100% swojej wypłaty. W kolejności chronologicznej matka może skorzystać z następujących zwolnień od pracy:

• zwolnienie lekarskie (popularnie zwane „L4”) – nawet od chwili wykrycia ciąży do dnia porodu,
• urlop macierzyński – przez pierwszy okres po urodzeniu dziecka i ewentualnie również przez 6 tygodni przed porodem,
• urlop rodzicielski – przez 32 albo 34 (przy ciąży mnogiej) tygodnie, czyli przeszło 7 miesięcy, licząc od zakończenia urlopu macierzyńskiego,
• urlop wychowawczy – przez maksymalnie kolejne 36 miesięcy.

Dodatkowo, kobieta może skorzystać z „wpadkowych” i krótkotrwałych zwolnień od pracy. Chodzi tutaj o:

• urlop okolicznościowy – dwa dni pełnopłatnego wolnego na żądanie z okazji urodzenia dziecka (jeśli kobieta w tym czasie nie przebywa na L4 albo nie korzysta z urlopu macierzyńskiego),
• wolne na opiekę nad zdrowym dzieckiem – dwa dni pełnopłatnego urlopu w roku kalendarzowym do ukończenia przez dziecko 14. roku życia,
• wolne na opiekę nad chorym dzieckiem i w razie innej niespodziewanej sytuacji – od 14 do 60 dni wolnych w każdym roku kalendarzowym, w zależności od wieku dziecka i rodzaju choroby.

Jak już wyżej wskazano, wszystkie te uprawnienia będą przysługiwać kobiecie zatrudnionej na umowę cywilnoprawną, jeśli zleceniodawca zgodzi się wprowadzić je do umowy. Tutaj kobieta powinna liczyć na swoje zdolności negocjacyjne. Szef nie ma bowiem żadnego obowiązku respektowania tych zasad. Oczywiście musi pozwolić kobiecie wychowywać dziecko przez pierwszy okres po porodzie czy wykorzystać L4, ale bez zachowania ustawowych gwarancji zatrudnienia (powrót do pracy na tym samym stanowisku).

Zwolnienie lekarskie – „L4”

Zwolnienie lekarskie i związany z nim zasiłek chorobowy przysługują każdej kobiecie ubezpieczonej chorobowo. Obowiązuje tutaj jednak okres wyczekiwania – świadczenie z ZUS nie będzie się należeć, jeśli tytuł do ubezpieczenia ma się krócej niż 30 dni (w przypadku umowy o pracę) albo 90 dni (w przypadku umowy zlecenie czy działalności gospodarczej). Nie dotyczy to pracowników mających już 10 letni staż w ZUS – oni „chorobowe” otrzymają od razu.

Zwolnienie lekarskie przysługuje na czas nie dłuższy niż 270 dni. Korzystać można więc z niego praktycznie przez cały okres ciąży. Oczywiście jeśli taką wolę kobiety zaakceptuje lekarz. Trzeba pamiętać, że zwolnienie należy się tylko wtedy, gdy obowiązki zawodowe mogłyby realnie zaszkodzić zdrowiu przyszłej matki albo jej dziecka. Sam fakt zajścia w ciążę nie jest wystarczającą przesłanką.

Zwolnienie lekarskie jest płatne. Kobieta może liczyć na świadczenie w wysokości 100% podstawy wymiaru, co w praktyce najczęściej oznacza 100% otrzymywanego wynagrodzenia za pracę. Przez pierwsze 33 dni w roku kalendarzowym zasiłek refundowany jest przez pracodawcę. Po tym okresie zobowiązanie przejmuje na siebie ZUS.

Urlop macierzyński

Urlop macierzyński to podstawowe uprawnienie świeżo upieczonej matki. Łączny czas jego trwania wynosi:

• 20 tygodni - w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie;
• 31 tygodni - w przypadku urodzenia dwojga dzieci przy jednym porodzie;
• 33 tygodni - w przypadku urodzenia trojga dzieci przy jednym porodzie;
• 35 tygodni - w przypadku urodzenia czworga dzieci przy jednym porodzie;
• 37 tygodni - w przypadku urodzenia pięciorga i więcej dzieci przy jednym porodzie.

Ustawodawca stwierdził, że większość urlopu należy wykorzystać po porodzie – przed dniem rozwiązania kobiecie przysługuje jego część o maksymalnej długości 6 tygodni. Co istotne, skorzystanie z całego urlopu macierzyńskiego jest obowiązkowe. Wyjątkiem jest sytuacja, w której kobieta zdecyduje się oddać dziecko pod stałą opiekę ojca. Może to zrobić jednak dopiero po 14 tygodniach od porodu.

Zasiłek macierzyński z ZUS przysługuje kobiecie ubezpieczonej chorobowo i wynosi:

• 100% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wypłaconego matce przez pracodawcę w okresie ostatnich 12 miesięcy albo
• 80% tego wynagrodzenia, jeśli kobieta zdecyduje się na skorzystanie z urlopu rodzicielskiego w pełnym wymiarze bezpośrednio po urlopie macierzyńskim.

Urlop rodzicielski

Bezpośrednio po zakończeniu urlopu macierzyńskiego kobieta może skorzystać z urlopu rodzicielskiego. Jest on udzielany albo jednorazowo, albo w czterech częściach. Między pierwszą częścią a kolejnymi może nastąpić przerwa – ważne, aby całe zwolnienie wykorzystać do zakończenia roku, w którym dziecko kończy 6 lat. Żadna z części nie może być krótsza niż 8 tygodni (poza pierwszą w przypadku urodzenia jednego dziecka – ta nie może być krótsza niż 6 tygodni).

Łączna długość urlopu rodzicielskiego wynosi 32 tygodnie albo 34 tygodnie w przypadku ciąży mnogiej. Może on być wykorzystywany przez oboje rodziców, nawet jednocześnie – pod warunkiem, że powyższy limit nie zostanie przekroczony.

Za czas przebywania na urlopie rodzicielskim ubezpieczonej chorobowo matce przysługuje zasiłek macierzyński w wysokości:

• 100% podstawy wymiaru (w praktyce 100% dotychczas otrzymywanego wynagrodzenia) za pierwsze 6 tygodni przy urodzeniu jednego dziecka (8 tygodni w wypadku ciąży mnogiej)

oraz

• 60% podstawy wymiaru za pozostały okres

albo

• 80% za cały okres, jeśli kobieta złoży – nie później niż 21 dni po porodzie – wniosek o udzielenie jej urlopu rodzicielskiego w pełnym wymiarze bezpośrednio po urlopie macierzyńskim.

Urlop wychowawczy

Urlop wychowawczy ma jedną zaletę i jedną dużą wadę. Dobrą wiadomością jest czas jego trwania – 36 miesięcy (nie dłużej niż do końca roku, w którym dziecko skończy 6 lat) plus kolejne 36 miesięcy (jeśli dziecko jest niepełnosprawne). Złą wiadomością jest fakt, że za czas przebywania na urlopie wychowawczym kobiecie nie przysługuje wynagrodzenie. Jedyną korzystną okolicznością jest gwarancja powrotu do pracy.

Urlopem wychowawczym dzielić się mogą oboje rodzice, przy czym jedno z nich ma wyłączne prawo do skorzystania z niego w wymiarze nie krótszym niż miesiąc. Zwolnienie udzielane jest w nie więcej niż 5 częściach.

Zwolnienie na opiekę nad dzieckiem

Krótkotrwały urlop udzielany jest pracownikowi (nie tylko kobiecie), którego dziecko nie ukończyło 14. roku życia. Można skorzystać z maksymalnie dwóch dni wolnego w każdym roku kalendarzowym. W tym czasie w pełni zachowane jest prawo do wynagrodzenia. Z urlopu tego rodzaju mogą skorzystać oboje rodzice, ale nie jednocześnie.

Zwolnienie na opiekę nad chorym dzieckiem i w razie nieprzewidzianej sytuacji

Z tego urlopu można korzystać nie tylko w czasie choroby dziecka oraz na wypadek jego niepełnosprawności, ale również w wielu innych niespodziewanych sytuacjach. Może to być:

• nieprzewidziane zamknięcie żłobka, przedszkola czy szkoły (do ukończenia przez dziecko 8. roku życia),
• choroba niani, z którą rodzice zawarli tzw. umowę uaktywniającą,
• choroba drugiego rodzica, stale opiekującego się dzieckiem, jeżeli uniemożliwia mu ona sprawowanie opieki nad dzieckiem,
• pobyt drugiego rodzica, stale opiekującego się dzieckiem, w szpitalu.

Czas trwania zwolnienia to od 14 do 60 dni w każdym roku kalendarzowym - w zależności od tego, z którym przypadkiem (z powyższego katalogu) mamy do czynienia. Wysokość należnego w tym czasie zasiłku to 80% podstawy wymiaru, czyli w praktyce 80% otrzymywanego wynagrodzenia.

Podsumowanie

Ciężarna kobieta i młoda matka mogą liczyć na wiele przywilejów. Szczególnie, jeśli jest zatrudniona na umowę o pracę. Wtedy ma szanse nie tylko na zasiłek z ZUS, ale również na zwolnienie z obowiązku pracy z gwarancją powrotu. Kobieta ma szansę na:

• zwolnienie lekarskie (L4) – trwające nawet przez całą ciąże pełnopłatne chorobowe
• urlop okolicznościowy – 2 dni wolnego z okazji urodzenia dziecka
• urlop macierzyński – około 5 miesięcy (20 tygodni) zwolnienia od pracy z prawem do zasiłku w wysokości 100% albo 80% dotychczasowego wynagrodzenia,
• urlop rodzicielski – około 7 miesięcy (32 albo 34 tygodnie) zwolnienia od pracy z prawem do zasiłku w wysokości między 60% a 100% wynagrodzenia,
• urlop wychowawczy – bezpłatne zwolnienie od pracy trwające nawet 3 lata przy zdrowym dziecku i 6 lat przy dziecku niepełnosprawnym,
• zwolnienie od pracy na opiekę nad zdrowym dzieckiem – płatny dodatkowy urlop w wymiarze dwóch dni kalendarzowych w roku,
• zwolnienie od pracy na opiekę nad chorym dzieckiem albo w razie innej niespodziewanej sytuacji – od 14 do 60 dni zwolnienia w roku kalendarzowym z prawem do zasiłku chorobowego w wysokości 80% wynagrodzenia.

Aby być w pełni zabezpieczonym i mieć szansę nie tylko na urlop macierzyński, ale również na inne przywileje, należy:

• postarać się o zatrudnienie w ramach umowy o pracę, ewentualnie założyć własną działalność gospodarczą i odprowadzać jak najwyższe składki do ZUS,
• złożyć w odpowiednim czasie wszystkie wnioski – do pracodawcy o urlop czy do ZUS o wypłatę świadczenia,
• egzekwować od pracodawcy ustawowych gwarancji zatrudnienia po powrocie z urlopu macierzyńskiego.