Wszystko, co o urlopie ojcowskim powinien wiedzieć przyszły tata

Pracujący i ubezpieczony ojciec może liczyć na pomoc ustawodawcy już od dnia narodzin dziecka. Na czas bez pracy w związku z koniecznością przejęcia opieki nad dzieckiem świeżo upieczonemu ojcu przysługuje urlop ojcowski i „tacierzyński” z gwarancją powrotu. Przez pewien okres ma on również szansę na zasiłek z ZUS. Trzeba jednak pamiętać, że pełen pakiet uprawnień przysługuje wyłącznie ojcom zatrudnionym w ramach umowy o pracę. Żadne przywileje nie należą się natomiast zatrudnionym „na czarno”.

Urlop ojcowski a zasiłek z ZUS

Na początek warto rozróżnić kwestię urlopów związanych z ojcostwem i zasiłków wypłacanych z ZUS. Prawo do zwolnienia od obowiązku wykonywania pracy z gwarancją powrotu przysługuje wyłącznie mężczyznom zatrudnionym na podstawie przepisów prawa pracy. Wyjątkiem jest sytuacja, w której ojciec wykonujący zawód w ramach umowy zlecenia czy umowy o dzieło wynegocjuje korzystne dla siebie zapisy kontraktowe. Nie ma przeszkód, aby w umowie cywilnoprawnej znalazły się gwarancje przeniesione z kodeksu pracy. Nie zmienia to faktu, że pracowników chroni powszechnie obowiązująca ustawa, a zleceniobiorców – jedynie postanowienia umowne zależne od woli stron.

Zasiłek z ZUS (nazywany macierzyńskim albo chorobowym)  przysługuje z kolei każdemu mężczyźnie, który posiada tytuł do jednego z ubezpieczeń społecznych – ubezpieczenia chorobowego. Powstaje on zawsze wraz z zawarciem umowy o pracę. Również osoba wykonująca zarejestrowaną działalność gospodarczą jest nim objęta. Inaczej jest w przypadku zatrudnionych na umowę zlecenie (bez działalności gospodarczej). Dla nich ubezpieczenie chorobowe jest dobrowolne. Przyszły ojciec musi więc pamiętać o wysłaniu zgłoszenia do ZUS. W najgorszej sytuacji są osoby pracujące w oparciu o umowę o działo albo wręcz „na czarno”. Ich ubezpieczenie społeczne nie obejmuje, dlatego nie mają szansy na zasiłek.  

Podsumowanie:

• urlopy związane z rodzicielstwem przysługują z mocy prawa jedynie mężczyznom zatrudnionym na umowę o pracę,
• ojciec zatrudniony na umowę zlecenie i umowę o dzieło (również w ramach działalności gospodarczej) może liczyć na urlopy związane z rodzicielstwem jeśli prawo do nich wynegocjuje ze zleceniodawcą,
• ojciec posiadający tytuł do ubezpieczenia chorobowego w ZUS otrzyma zasiłek „macierzyński” – chodzi o osoby zatrudnione na umowę o pracę, umowę zlecenie (ubezpieczenie jest dobrowolne) i wykonujące własną działalność gospodarczą,
• ojciec pracujący „na czarno” nie może liczyć ani na urlop, ani na zasiłek z ZUS.

Rodzaje urlopów przysługujących ojcu w związku z rodzicielstwem

Ojciec zatrudniony w ramach umowy o pracę może skorzystać z wielu przywilejów. Urlop ojcowski jedynie otwiera ich listę i nie jest wcale tym najbardziej podstawowym uprawnieniem. Młody tata może skorzystać z następujących zwolnień od pracy:

• urlop „tacierzyński” – maksymalnie 6 tygodni (więcej przy ciąży mnogiej), po wykorzystaniu przez matkę co najmniej 14 tygodni urlopu macierzyńskiego,
• urlop rodzicielski – 32 albo 34 (przy ciąży mnogiej) tygodnie, czyli przeszło 7 miesięcy, licząc od zakończenia urlopu macierzyńskiego,
• urlop ojcowski – trwający do 14 dni i udzielany w maksymalnie dwóch częściach,
• urlop wychowawczy –maksymalnie kolejne 36 miesięcy.

Dodatkowo, ojciec może skorzystać z „wpadkowych” i krótkotrwałych zwolnień od pracy. Chodzi tutaj o:

• urlop okolicznościowy – dwa dni pełnopłatnego wolnego na żądanie z okazji urodzenia dziecka,
• wolne na opiekę nad zdrowym dzieckiem – dwa dni pełnopłatnego urlopu w roku kalendarzowym do ukończenia przez dziecko 14. roku życia,
• wolne na opiekę nad chorym dzieckiem i w razie innej niespodziewanej sytuacji – od 14 do 60 dni wolnych w każdym roku kalendarzowym, w zależności od wieku dziecka i rodzaju choroby.

Trzeba tutaj ponownie zastrzec, że powyższe uprawnienia z mocy ustawy przysługują tylko ojcu zatrudnionemu na umowę o pracę. Osoby wykonujące działalność na podstawie umowy cywilnoprawnej mogą liczyć jedynie na dobrą wolę zleceniodawcy. Ten jedynie może zgodzić się na wprowadzenie do umowy gwarancji wprost wynikających z przepisów kodeksu pracy.

Urlop "tacierzyński"

Pierwszym i podstawowym przywilejem świeżo upieczonego ojca jest tzw. urlop „tacierzyński”. To jedynie jego potoczna nazwa, niespotykana w ustawie. Ta mówi bowiem o prawie do przejęcia od matki dziecka części urlopu macierzyńskiego. Uprawnienia ojca są więc skorelowane i zależne od uprawnień matki. Tak naprawdę to od jej decyzji zależy czy ojciec uzyska tego rodzaju zwolnienie od pracy.

Zasadą jest, że urlop macierzyński przysługuje kobiecie. Jest ona zobligowana wykorzystać go w wymiarze co najmniej 14 tygodni licząc od dnia porodu. Dopiero po upływie tego okresu może przekazać ojcu opiekę nad dzieckiem. Nie jest to jednak konieczne. Ojcu przysługuje więc zwolnienie na czas nie dłuższy niż 6 tygodni (urlop macierzyński trwa łącznie 20 tygodni).

Co ważne, przepisy uprawniają kobietę do rozpoczęcia urlopu macierzyńskiego już na 6 tygodni przed porodem. Jeśli rzeczywiście wybierze ona taki wariant, mężczyzna nie skorzysta z „tacierzyńskiego” w ogóle (urlop macierzyński to 20 tygodni – 6 tygodni przed porodem i 14 tygodni po porodzie wyczerpuje całe prawo).

WYJĄTEK:

W przypadku ciąży mnogiej kobiecie przysługuje urlop macierzyński w następującym wymiarze:

• 31 tygodni - w przypadku urodzenia dwojga dzieci;
• 33 tygodni - w przypadku urodzenia trojga dzieci;
• 35 tygodni - w przypadku urodzenia czworga dzieci;
• 37 tygodni - w przypadku urodzenia pięciorga i więcej dzieci.

Wciąż obowiązuje jednak zasada, że ojciec może przejąć to uprawnienie po 14 tygodniach licząc od dnia porodu. W takiej sytuacji „tacierzyński” będzie się należał zawsze. Nawet jeśli kobieta wykorzysta 6 tygodni zwolnienia jeszcze przed porodem.

Urlop „tacierzyński” udzielany jest przez pracodawcę. Nie ma on prawa odmówić – jeśli to zrobi, pracownik będzie mógł rozwiązać umowę z winy pracodawcy i uzyskać odszkodowanie. Szef musi również utrzymać miejsce pracy ojca i przyjąć go z powrotem po zakończeniu urlopu.

Za okres urlopu „tacierzyńskiego” przysługuje pracownikowi zasiłek macierzyński z ZUS w wysokości:

• 100% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wypłaconego ojcu przez pracodawcę w okresie ostatnich 12 miesięcy albo
• 80% tego wynagrodzenia, jeśli matka dziecka zdecyduje się na skorzystanie z urlopu rodzicielskiego w pełnym wymiarze bezpośrednio po urlopie macierzyńskim.

Co ciekawe, ojciec może liczyć na zasiłek macierzyński nawet bez prawa do urlopu „tacierzyńskiego”. Czyli bez zatrudnienia na podstawie umowy o pracę. Wystarczające jest wykazanie tytułu do ubezpieczenia chorobowego i powstrzymanie się od wykonania jakiejkolwiek działalności zarobkowej w czasie opieki nad dzieckiem.

Urlop rodzicielski

Bezpośrednio po zakończeniu urlopu macierzyńskiego rodzice mogą skorzystać z urlopu rodzicielskiego. Przysługuje on na tych samych zasadach matce i ojcu. Jego łączna długość to 32 tygodnie albo 34 tygodnie w przypadku ciąży mnogiej. Co ciekawe, może on być wykorzystywany jednocześnie przez oboje rodziców. Czas jego trwania jest wtedy jednak liczony podwójnie.

Urlop rodzicielski jest udzielany jednorazowo albo maksymalnie w czterech częściach. Między pierwszą częścią a kolejnymi może nastąpić przerwa – ważne, aby całe zwolnienie wykorzystać do zakończenia roku, w którym dziecko kończy 6 lat. Żadna z części nie może być krótsza niż 8 tygodni (poza pierwszą w przypadku urodzenia jednego dziecka – ta nie może być krótsza niż 6 tygodni).

Za czas przebywania na urlopie rodzicielskim ubezpieczonemu chorobowo ojcu przysługuje zasiłek macierzyński w wysokości:

• 100% podstawy wymiaru (w praktyce 100% dotychczas otrzymywanego wynagrodzenia) za pierwsze 6 tygodni przy urodzeniu jednego dziecka (8 tygodni w wypadku ciąży mnogiej)

oraz

• 60% podstawy wymiaru za pozostały okres

albo

• 80% za cały okres, jeśli matka dziecka złoży – nie później niż 21 dni po porodzie – wniosek o udzielenie urlopu rodzicielskiego w pełnym wymiarze bezpośrednio po urlopie macierzyńskim.

Urlop ojcowski

Urlop ojcowski to pierwsze zwolnienie od pracy przysługujące wyłącznie mężczyźnie. Uprawnienie to nie jest więc w żaden sposób powiązane z przywilejami dla matek. Zwolnienie od pracy trwa nie dłużej niż 14 dni i może być podzielone na dwie części. Udzielane jest na wniosek złożony pracodawcy w terminie nie krótszym niż 7 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu.

Za czas przebywania na urlopie ojcowskim mężczyzna otrzyma zasiłek z ZUS w wysokości 100% dotychczas otrzymywanego wynagrodzenia.

Urlop wychowawczy

Urlop wychowawczy ma jedną zaletę i jedną dużą wadę. Dobrą wiadomością jest czas jego trwania – 36 miesięcy (nie dłużej niż do końca roku, w którym dziecko skończy 6 lat) plus kolejne 36 miesięcy (jeśli dziecko jest niepełnosprawne). Złą wiadomością jest fakt, że za czas przebywania na urlopie wychowawczym mężczyźnie nie przysługuje wynagrodzenie. Jedyną korzystną okolicznością jest gwarancja powrotu do pracy.

Urlopem wychowawczym dzielić się mogą oboje rodzice, przy czym jedno z nich ma wyłączne prawo do skorzystania z niego w wymiarze nie krótszym niż miesiąc. Zwolnienie udzielane jest w nie więcej niż 5 częściach. Aby je uzyskać konieczne jest złożenie wniosku do pracodawcy w terminie co najmniej 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z niego.

Zwolnienie na opiekę nad dzieckiem

Krótkotrwały urlop udzielany jest pracownikowi (nie tylko mężczyźnie), którego dziecko nie ukończyło 14. roku życia. Można skorzystać z maksymalnie dwóch dni wolnego w każdym roku kalendarzowym. W tym czasie w pełni zachowane jest prawo do wynagrodzenia. Z urlopu tego rodzaju mogą skorzystać oboje rodzice, ale nie jednocześnie.

Zwolnienie na opiekę nad chorym dzieckiem i w razie nieprzewidzianej sytuacji

Z tego urlopu można korzystać nie tylko w czasie choroby dziecka oraz na wypadek jego niepełnosprawności, ale również w wielu innych niespodziewanych sytuacjach. Może to być:

• nieprzewidziane zamknięcie żłobka, przedszkola czy szkoły (do ukończenia przez dziecko 8. roku życia),
• choroba niani, z którą rodzice zawarli tzw. umowę uaktywniającą,
• choroba drugiego rodzica, stale opiekującego się dzieckiem, jeżeli uniemożliwia mu ona sprawowanie opieki nad dzieckiem,
• pobyt drugiego rodzica, stale opiekującego się dzieckiem, w szpitalu.

Czas trwania zwolnienia to od 14 do 60 dni w każdym roku kalendarzowym - w zależności od tego, z którym przypadkiem (z powyższego katalogu) mamy do czynienia. Wysokość należnego w tym czasie zasiłku to 80% podstawy wymiaru, czyli w praktyce 80% otrzymywanego wynagrodzenia.

Podsumowanie

Młodzi ojcowie w ostatnich latach otrzymali od państwa wiele uprawnień. Szczególnie ci zatrudnieni na umowę o pracę. Wtedy mają szanse nie tylko na zasiłek z ZUS, ale również na zwolnienie z obowiązku pracy z gwarancją powrotu. Chodzi tutaj o:

• urlop okolicznościowy – 2 dni wolnego z okazji urodzenia dziecka,
• urlop „tacierzyński”– około miesiąca albo nawet kilku miesięcy (w przypadku porodu mnogiego) zwolnienia od pracy z prawem do zasiłku w wysokości 100% albo 80% dotychczasowego wynagrodzenia,
• urlop rodzicielski – około 7 miesięcy (32 albo 34 tygodnie) dzielonego z matką dziecka zwolnienia od pracy z prawem do zasiłku w wysokości między 60% a 100% wynagrodzenia,
• urlop ojcowski – 2 tygodnie zwolnienia od pracy z prawem do pełnego wynagrodzenia,
• urlop wychowawczy – bezpłatne zwolnienie od pracy trwające nawet 3 lata przy zdrowym dziecku i 6 lat przy dziecku niepełnosprawnym (również dzielone z matką dziecka),
• zwolnienie od pracy na opiekę nad zdrowym dzieckiem – płatny dodatkowy urlop w wymiarze dwóch dni kalendarzowych w roku,
• zwolnienie od pracy na opiekę nad chorym dzieckiem albo w razie innej niespodziewanej sytuacji – od 14 do 60 dni zwolnienia w roku kalendarzowym z prawem do zasiłku chorobowego w wysokości 80% wynagrodzenia.

Aby być w pełni zabezpieczonym i mieć szansę nie tylko na urlop ojcowski i „tacierzyński”, ale również na inne przywileje, należy:

• postarać się o zatrudnienie w ramach umowy o pracę, ewentualnie założyć własną działalność gospodarczą i odprowadzać jak najwyższe składki do ZUS,
• nigdy nie pracować „na czarno”, nawet jeśli jest to w krótkiej perspektywie korzystne finansowo,
• złożyć w odpowiednim czasie wszystkie wnioski – do pracodawcy o urlop czy do ZUS o wypłatę świadczenia,
• egzekwować od pracodawcy ustawowych gwarancji zatrudnienia po powrocie z urlopu ojcowskiego czy „tacierzyńskiego”.