Jak działa i rozwija się mózg dziecka?

Mózg – budowa i funkcje supernarządu

Na samym początku Twoje dziecko to jedna komórka. W chwili narodzin jego mózg liczy już 100 miliardów komórek nerwowych (neuronów), z których każda tworzy 2 500 połączeń, czyli synaps. W ciągu najbliższych dwóch lat, gdy dziecko będzie się uczyło, w jego mózgu w każdej sekundzie powstawać będą dwa miliony nowych połączeń, tak by ostatecznie każdy neuron wyposażyć w 15 000 synaps.

Neurony i synapsy nie są odpowiedzialne jedynie za myślenie. Odgrywają również istotną rolę w rozwoju funkcji motorycznych, czuciowych i metabolicznych. Mają także ogromne znaczenie dla prawidłowego widzenia, słyszenia oraz odczuwania smaku.

Od kiedy rozwija się mózg dziecka?

Rozwój mózgu dziecka rozpoczyna się kilka tygodni po poczęciu. Podstawowa struktura organu powstaje podczas życia płodowego i we wczesnym dzieciństwie.

Bezpośrednio po urodzeniu rozmiar mózgu dziecka odpowiada około ćwierci wielkości tego narządu u osoby dorosłej. Dwukrotnie powiększa się on w czasie pierwszego roku życia i dalej rośnie w kolejnych latach. Uważa się, że 90% objętości mózgu dorosłej osoby powstaje przed ukończeniem 5. roku życia. Dlatego te lata określa się jako najważniejszy okres rozwoju – we wczesnym dzieciństwie powstaje najwięcej połączeń nerwowych, które stanowią podstawę do dalszej nauki i nabywania nowych umiejętności.

Proces rozwoju mózgu nie zatrzymuje się jednak po pierwszych latach życia. Uważa się, że trwa do około 20. roku życia. Nawet po tym czasie mózg wykazuje plastyczność, co oznacza, że możliwe jest wytwarzanie nowych połączeń, a także zmiana jego struktury i funkcjonowania w odpowiedzi m.in. na nowe doświadczenia i uczenie się. Jednakże z wiekiem plastyczność mózgu zmniejsza się, a zmiany zachodzą trudniej i mniej intensywnie.

Mózg dziecka w czasie ciąży

W czasie około 4.-5. tygodnia rozwoju embrionalnego (czyli 6.-7. tygodnia ciąży - liczonego od pierwszego dnia ostatniej miesiączki przed poczęciem) dochodzi do zamknięcia się cewy nerwowej. W ten sposób tworzy się rdzeń kręgowy i mózg. Niedługo potem zaczyna rozwijać się tzw. stara kora mózgowa, a w ciągu kilku kolejnych tygodni wyodrębniają się półkule mózgowe. W mózgu cały czas intensywnie powstają nowe połączenia neuronalne. W 8. tygodniu ciąży pozwalają one już wykonywać dziecku pierwsze ruchy (na tym etapie ciąży jeszcze niewyczuwalne przez mamę).

Wśród kolejnych z kluczowych etapów w rozwoju układu nerwowego dziecka w okresie prenatalnym można wymienić powstawanie neuronów odpowiadających za rozpoznawanie bodźców, takich jak dźwięk, zapach, smak, światło oraz dotyk, które następuje między 17. i 20. tygodniem ciąży. Niedługo później płód nabywa zdolność do odbierania bodźców bólowych. Przez cały pozostały okres ciąży jego mózg dalej intensywnie się rozwija.

Dla prawidłowego przebiegu tego procesu niezbędna jest zbilansowana dieta i suplementacja, obejmująca przede wszystkim kwas foliowy, potrzebny m.in. do prawidłowego formowania się mózgu na wczesnym etapie życia płodowego. Znaczenie ma również unikanie stresu przez kobietę ciężarną. Wysoki poziom hormonów wydzielanych pod jego wpływem zaburza rozwój mózgu. Warto pamiętać, że negatywny wpływ na ten proces mają również używki - papierosy i alkohol.

Jak wspierać rozwój mózgu dziecka w pierwszych latach życia?

Okres pierwszych 5 lat życia uznaje się za kluczowy dla rozwoju mózgu dziecka, ponieważ doświadczenia malucha w pierwszych latach życia w największym stopniu kształtują fundamentalną strukturę połączeń nerwowych. Istnieje wiele czynników, które mogą wpływać na rozwój mózgu dziecka po urodzeniu. Wśród nich można wyróżnić zarówno te, które wspierają osiągnięcie jego pełnego potencjału, jak i takie, które zaburzają ten proces.

Rozwój mózgu dziecka można wspomagać poprzez:

• Zapewnienie wspierającego środowiska, troskę o zaspokajanie podstawowych potrzeb – to fundament, bez którego trudno o optymalny rozwój tego narządu,
• Częste nawiązywanie kontaktu z maluchem, mówienie do dziecka, reagowanie na wydawane przez nie odgłosy, mimikę twarzy,
• Cierpliwe pozwalanie dziecku na poznawanie świata wszystkimi zmysłami,
• Gry i zabawy wspierające rozwój mózgu dziecka.

Proces rozwoju mózgu dziecka może być zaburzony za sprawą:

• Narażenia na przewlekły stres,
• Biernego palenia,
• Niedoborów pokarmowych,
• Zaniedbywania dziecka, niepoświęcania mu wystarczającej ilości czasu,
• Zaburzonej więzi emocjonalnej między maluchem i opiekunami,
• Stosowania przemocy wobec dziecka,
• Przebycia traumatycznych wydarzeń,
• Niektórych chorób, urazów.

Żywienie a rozwój mózgu dziecka

Nawet krótkie okresy niedożywienia w czasie ciąży i po narodzinach mogą negatywnie wpływać na rozwój mózgu Twojego dziecka i wiązać się z ryzykiem zaburzeń poznawczych, emocjonalnych i fizycznych. To jeden z powodów, dla których dieta w czasie pierwszych 1000 dni życia (liczonych od poczęcia do 2. urodzin) jest niezwykle ważna.

Mózg to najbardziej energochłonny narząd organizmu. Do prawidłowej budowy synaps, błon i neuroprzekaźników wymaga licznych substancji odżywczych. Szczególną uwagę warto zwrócić na kwasy omega-3, w tym przede wszystkim zaliczany do nich kwas dokozaheksaenowy (DHA). Ten składnik pokarmowy wpływa na prawidłowy rozwój funkcji poznawczych i zdolność dziecka do uczenia się. Źródłem kwasów omega-3 w diecie są przede wszystkim tłuste ryby morskie. W okresie ciąży, laktacji oraz w pierwszych latach życia zaleca się przyjmowanie ich również w postaci suplementów.

Inne niezbędne do prawidłowego rozwoju mózgu substancje to m.in. białka, żelazo, cynk, miedź, jod, kwas foliowy, witamina B12 oraz cholina. By pokryć potrzeby organizmu dziecka na te składniki pokarmowe potrzebna jest urozmaicona, zbilansowana dieta mamy i malucha oraz suplementacja zgodna z zaleceniami lekarskimi, począwszy już od pierwszego trymestru ciąży.

Źródła:

1. Centers for Disease Control and Prevention (2023) Early Brain Development, dostęp: https://archive.cdc.gov/www_cdc_gov/ncbddd/childdevelopment/early-brain-development.html.
2. Mualem R., Morales-Quezada L., Farraj R. H. i wsp. (2024) Econeurobiology and brain development in children: key factors affecting development, behavioral outcomes, and school interventions, Frontiers in Public Health, 12: 1376075, dostęp: https://www.frontiersin.org/journals/public-health/articles/10.3389/fpubh.2024.1376075/full.
3. Tierney A. L., Nelson C. A. III (2009) Brain Development and the Role of Experience in the Early Years, Zero Three, 30(2): 9-12, dostęp: https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3722610/.
4. National Health Service Early learning and development, dostęp: https://www.nhs.uk/start-for-life/early-learning-development/.
5. Cusick S. E., Georgieff M. K. (2016) The Role of Nutrition in Brain Development: The Golden Opportunity of the “First 1000 Days”, The Journal of Pediatrics, 175: 16-21, dostęp: https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4981537/.
6. Georgieff M. K., Ramel S. E., Cuisick S. E. (2019) Nutritional Influences on Brain Development, Acta Paediatrica, 107(8): 1310-1321, dostęp: https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6045434/.